Türkiye elektrik piyasasında, 1 Haziran’da Vadeli Elektrik Piyasası (VEP) ve Yenilenebilir Enerji Kaynak Garanti (YEK-G) sistemi ile yeni bir dönem başlıyor.
Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) Genel Müdürü Ahmet Türkoğlu, bu yeni dönemin elektrik piyasasına etkilerini Temiz Enerji Haber Portalı’na anlattı.
Vadeli Elektrik Piyasasının piyasa katılımcılarına fiyat dalgalanmalarından etkilenmeden uzun dönemli ticaret imkânı sunacağı belirtiliyor. Bu konuyu biraz açar mısınız? Süreç nasıl işleyecek?
Vadeli işlemler, organize piyasalarda yapılabildiği gibi tezgâh üstü piyasalarda da ikili anlaşmalar yoluyla yapılabilmektedir. Tezgâh üstü piyasalarda yapılan işlemlerde karşı taraf riski mevcuttur ve yapılan işlemler düzenli olarak yayımlanmadığı için geleceğe yönelik fiyat keşfi fonksiyonu gerçekleşmemektedir. VEP’i, tezgâh üstü piyasada yapılan işlemlerden ayıran en önemli özellik EPİAŞ’ın üstlendiği merkezi karşı taraf rolüdür. Bu sayede tezgâh üstü piyasalarda söz konusu olan karşı taraf riski ortadan kaldırılmaktadır. VEP’te piyasa katılımcılarına, alış ve satış yönündeki işlemlerine bağlı olarak yaptığı ters yönlü işlemler netleştirilerek teminat yükleri hafifletme imkânı sağlanacaktır. Vadeli Elektrik Piyasasında oluşan fiyatların tezgâh üstü piyasa işlemlerine referans oluşturarak tezgâh üstü piyasada fiyat oluşumunu katkı yapması ve bu piyasaların da daha sağlıklı bir zeminde gelişimine imkân oluşturması beklenmektedir.
Hem finansal hem de fiziksel özelliklere sahip yeni ürünümüz Vadeli Elektrik Piyasası ile EPİAŞ’ın işlettiği mevcut spot Gün Öncesi Piyasası (GÖP) ve Gün İçi Piyasasına (GİP) ek olarak elektriğin ileri tarihli alım ve satımına imkân sağlayacağımız bir piyasayı faaliyete geçiriyoruz. Piyasanın ihtiyaçları doğrultusunda, tüm tasarımı ve geliştirmesini milli ve yerli kaynaklar ile EPİAŞ bünyesinde geliştirdiğimiz VEP’i 1 Haziran itibarıyla enerji piyasamızın hizmetine sunacağız.
Spot elektrik piyasalarında piyasa katılımcıları portföylerine dengeleme yapabilmekte iken VEP ile piyasa katılımcıları fiyat riskinden korunma (hedging) ve geleceğe yönelik fiyat beklentilerini görme (price discovery) imkânına sahip olacaklar. Spot ve vadeli elektrik piyasaları, piyasa katılımcılarının farklı ihtiyaçlarına cevap veren, birbirini tamamlayan piyasalar olarak değerlendirilebilir.
GÖP günlük olarak her bir saat için işlemler gerçekleşmekte ve her bir saat için piyasa takas fiyatı hesaplanmaktadır. Arz-talep miktarı ve yenilenebilir enerji üretim miktarı gibi birçok faktör GÖP’te PTF oluşumunu etkilemektedir. Elektrik alış veya satışını tamamen GÖP’te gerçekleştiren bir piyasa katılımcısı GÖP’teki PTF fiyatlarındaki dalgalanmalardan etkilenmektedir ve günlük oluşan fiyata göre nakit akışı değişmektedir.
“Piyasa katılımcıları, fiyat riskine karşı korunmuş oluyor”
VEP’te ise işleme açık bir kontratta alış veya satış gerçekleştiren bir piyasa katılımcısının eşleşme fiyatı, ilgili kontrat ile belirlenmiş teslimat döneminin her bir günü ve saati (uzlaştırma dönemi) için geçerli olmaktadır. Diğer bir ifade ile piyasa katılımcıları için, ilgili teslimat döneminde GİP’te hangi fiyatlar oluşursa oluşsun, VEP’te yaptıkları işlemler sonucunda sahip oldukları pozisyonların alış veya satış eşleşme fiyatları geçerli olmaktadır. Böylece piyasa katılımcıları, piyasada yaşanan fiyat dalgalanmalarından etkilenmeyip fiyat riskine karşı korunmuş olur.
Vadeli Elektrik Piyasasının orta ve uzun vadede yüksek hacim ve likiditeye ulaşması beklenmektedir. EPİAŞ şu anda geldiği hacimle Avrupa Elektrik Piyasalarında dördüncü sıradadır. VEP’ de oluşacak işlem hacmiyle daha iyi bir konuma geleceğimizi umuyoruz.
VEP’in elektrik ticareti fiyatlarına etkisi ne olacak?
Fiziksel teslimatlı vadeli elektrik piyasasının en önemli özelliği, yapılan işlemlerin fiziksel teslimat gerektirmesidir. Fiziksel teslimatlı vadeli elektrik piyasasında işlem yapan bütün piyasa oyuncuları lisanslı ve EPİAŞ’da kaydı olan piyasa katılımcılarıdır. Ticarete söz konusu olan ürünler standart ve fiziksel teslimatı yapılan elektrik enerjisi ürünleridir. Bu piyasada işlem yapanlar, fiziksel teslimatlı elektrik ticareti için fiyat değişiminden korunmaya çalışan şirketlerdir. Piyasa şartlarının uygun olması durumunda piyasa katılımcıları arbitraj yapabilmektedir.
Yatırımcı veriye dayalı yatırım kararları alabilecek
İşleme açık olan her bir kontrat için VEP’te yayımlanacak olan Günlük Gösterge Fiyatlarının (GGF), tezgâh üstü piyasaya da referans oluşturmasını ve tezgâh üstü piyasada fiyat oluşumunu kolaylaştırmasını beklemekteyiz.
Geleceğe yönelik sağlıklı fiyat beklentilerinin oluşması ile elektrik enerjisi sektörüne yatırım yapan şirketler önlerini daha iyi görebilmekte veriye dayalı olarak yatırım kararları alabilmektedir. VEP ile daha güvenilir, öngörülebilir ve sürdürülebilir bir piyasanın oluşması ile sağlıklı bir yatırım ikliminin oluşmasına katkı sağlanacaktır.
VEP’te enerjisini ileri tarihli ve belirli bir dönem için alan veya satan katılımcı ileride girdi maliyetlerinde oluşacak döviz fiyat değişimleri veya yakıt maliyetlerindeki oynamalardan etkilenmeden ileri görme yatırım ve üretimini ona göre planlama imkânı oluşacaktır.
Örneğin, 2022’nin ilk çeyrek kontratından belli bir miktar enerji satın alan firma enerji maliyetlerini görüp buna göre üretim faaliyetinde bulunmanın rahatlığı içinde olacaktır. İsterse bunu piyasadaki değişimlere bağlı olarak ek bir ticaret de söz konusu edebilir, kârlı gördüğü noktada satabilir. Bunu fiziksel döneme kadar her zaman yapabilir. Fiziksel teslimat dönemindeyse ayın kalanı için ticaret yapabilir, finansal dönemdeki ayı da ticarete konu edinebilir. Böylece kendisine ek bir ticaret oluşturabilir. Örneğin 2022’nin Ocak ayında fiziksel teslimat döneminde elektrik enerjisini almak zorundadır. Ancak kalan Şubat ve Mart aylarındaysa finansal bir ürün olarak VEP’te işleme tabi tutabilir, ek ticaret imkânı oluşturabilir. Aynı zamanda fiziksel teslimat döneminde iki gün sonrası için ayın kalanı için ticaret yapabilir. Hem gelecek fiyat değişimlerindeki risklerinden korunmuş, hem de uygun şartlar oluştuğunda veya ihtiyaç hissettiğinde ticaret yapma fırsatı oluşmuş olur. Spot piyasalarda bir gün önceki ve gün içindeki fiyatlar üzerinden işlem yaparak enerji ticareti yapabilir.
“YEK-G katılımcılara adil ve güvenilir bir piyasa ortamı oluşturulacak”
1 Haziran’da devreye alınacak bir diğer süreç ise YEK-G olacak. YEK-G Sistemi sürecinin elektrik üretiminin karbondan arındırılmasına katkısı ne olacak? Sınırda karbon vergisi elektrik piyasasını nasıl etkileyecek?
Öncelikle ülkemizde elektrikteki kurulu güçten ve bunun içerisindeki yenilenebilir miktarını kurulu güç ve üretim olarak bahsetmek isterim. Ülkemizin Mayıs 2021 itibarıyla 97 bin MW kurulu gücü bulunmaktadır. Bunun yüzde 53’ü de yenilenebilir kaynak dedeğimiz, hidro, rüzgar, güneş, jeotermal ve biyokütleden oluşmaktadır. 2020 yılında toplam 305 TWh’lik enerji üretmimizin yüzde 43’ü yenilenebilir kaynaklardan sağlandı. Bu değer zaman zaman yüzde 65’ler seviyesine de (mevsimine göre) çıkıyor. Türkiye olarak yenilenebilir kaynak kurulu gücünde dünyada 13. Avrupa’da ise beşinci sıradayız. Yenilenebilir kaynakların artmasıyla birlikte fosil yakıtlara bağlı üretimimiz de düşmekte ve ülkemizin yurdışına birincil kaynak olarak bağlımlılığı da azalmaktadır.
YEK-G sistemi ve Organize YEK-G piyasasının işleyişinin mevzuata dayalı olması ile birlikte de katılımcılara adil ve güvenilir bir piyasa ortamı oluşturulacaktır. Bununla birlikte, YEK-G piyasası kapsamında oluşacak olan piyasa verileri EPİAŞ Şeffaflık Platformu’nda katılımcıların kullanımına sunulacaktır.
YEK-G sistemi ile tüketiciler gönüllü olarak bu piyasaya katılarak yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik tüketimi yapabilecek ve istediği kaynak tüketimini tercih edebilecektir. Bunları firmalar ve bireysel tüketiciler bir sosyal sorumluluk gereği yapabileceği gibi, firmalar sürdürülebilirlik raporlarında karbon ayak izlerini belgelemede kullanabilecektir.
Önümüzdeki günlerde daha fazla gündemimize gelecek olan Avrupa Yeşil Mutabakatı çerçevesinde karbon salınımlarını azaltmada firmalar, elektrik tüketimlerini yenilenebilir kaynaktan sağladıklarını YEK-G belgeleri ile belgelendirme imkânına sahip olacaklardır.
Karbon azaltımı ile ilgili Green House Gas etkisi (GHGs) söz konusudur. Bununda değerlendirmesi üç kapsamda yapılır. Kapsam-1, üretim proseslerinden kaynaklı salınımlar, bir petro kimya tesisi, çimento tesisi, kâğıt tesisinde proses ve üretim işinde oluşan karbon salınımları buna girer. Kapsam-2 tesiste kullanılan elektrikten kaynaklanan salınımdır. Bizim EPİAŞ’ta ürettiğimiz ve organize piyasasını oluşturduğumuz YEK-G belgeleri burada devreye giriyor. Bunu karşılamak için yenilenebilir kaynaklardan üretimi artırmak ve bunu da bir belge sistemiyle belgelendirmek. Biz de EPİAŞ’daki YEK-G sistemi içerisinde ki ihraç işlemi ile bunu sağlayacağız. Tüketiciye bu enerjiyi kullandığını belgeleme imkânı sağlamak gerekir. YEK-G de bunu itfa ve ifşa işlemleri ile sağlayacağız. Bütün bu süreci belge bazlı takip, izleme ve doğrulamayı sağlayan bir sistemi, YEK-G içerisinde bütün taraflara, üreticiden, tedarikçiye ve tüketiciye kadar oluşturuyoruz.
YEK-G ile sanayici ve ihracatçılar tesislerinde kullandıkları elektriği yenilenebilir kaynaklardan kullandığını belgeleyerek Kapsam-2 içerisindeki salınımlarını dengeleme, dolayısıyla bundan kaynaklanacak sınırda karbon vergisinden muaf olma imkânına sahip olacaktır. Ancak Kapsam- 1 içindeki sorumlulukları devam edecektir. Bundan dolayı da sınırda karbon düzenlemesine muhatap olabilir. Bunun için ülkemizde bir Emisyon Ticaret Sistemi-ETS çalışmaları da Çevre ve Şehircilik Bakanlığımız bünyesinde yürümektedir. EPİAŞ olarak diğer ilgili taraflarla birlikte buna destek vermeye çalışıyoruz. Elektrik piyasası kanununda emisyon ticaret sistemini işletmekle ile ilgili bir yükümlülük EPİAŞ’a getirilmiştir. ETS sistemini kimi işleteceği konusu henüz belirlenmemiş ancak bir süreç olarak yürümektedir. Benzer şekilde Kapsam 3 de üretim ve dağıtım süreçlerinin tesis dışındaki karbon ayak iziyle ilgilidir.
“Lisans sahibi üretim tesisleri satış işlemine tabii olan her bir belge için ek kazanç elde edebilecek”
EPDK Başkanı Sayın Mustafa Yılmaz, YEK-G Sistemi‘nin yenilenebilir enerji üreten yatırımcılara ek gelir getireceğini ifade etti. Bu süreç nasıl işleyecek?
YEK-G sistemi ve Organize YEK-G piyasası ile birlikte yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı lisanslı üretim tesisleri ürettikleri enerjiyi belgelendirebilecek ve tüketimini yenilenebilir enerjiden tedarik etmek isteyen tüketicileri portföylerinde olan tedarikçilere ve yeşil tarife kullanan son tüketicilerine YEK-G belgesi temin etmek durumunda olan görevli tedarik şirketlerine bu belgeleri Organize YEK-G piyasasında sürekli ticaret yöntemi ile ticaretini yapabilecektir.
Buna ek olarak YEK-G sistemi üzerinden ikili anlaşmayla bu belgelerin transferini yani bir başka katılımcıya satışını ikili anlaşma yoluyla da gerçekleştirebilecektir. Bahsedilen işlemler neticesinde yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı lisans sahibi üretim tesisleri satış işlemine tabii olan her bir belge için ek kazanç elde edebilecektir.
Verilen bu sertifikaları hem üretici hem de tüketici yönüyle nasıl değerlendirirsiniz?
YEK-G Sistemi, elektriğin üretimi ve tüketiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının yaygınlaştırılması ve çevrenin korunması amaçlarıyla, tüketicilere tedarik edilen elektrik enerjisinin belirli bir miktarının veya oranının, lisans sahibi yenilenebilir üreticiler tarafından yenilenebilir enerji kaynaklarından üretildiğinin takip, ispat ve ifşa edilmesi ile tüketicilere yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektrik enerjisinin belgelendirilmek suretiyle tedarik edilmesine imkân sağlayan bir yenilenebilir enerji kaynak garanti sistemidir.
YEK-G sistemiyle birlikte;
- Elektrik üretim ve tüketiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının artırılması,
- Tedarik şirketlerinin son tüketicilerine sağladıkları elektriğin kaynağını ifşa etme yükümlülükleri kapsamında portföylerinde yenilenebilir enerji olduğunun doğrulanması,
- Tüketicinin, satın aldığı enerjinin kaynağı hakkında bilgilendirilmesi
- Nihai tüketiciler “Yenilenebilir Enerji Kullanıyorum” iddiasını kendilerine itfa edilen YEK-G Belgeleri ile ispat edebilmesi,
- Son tüketicilere kullanacağı elektrik ürünleri hakkında tercih seçeneği sunulması amaçlanıyor.
YEK-G sistemi ile tüketiciler gönüllü olarak YEK-G belgelerini ilgili tedarikçilerinden temin edebilecek olup, yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik tüketimi yapabilecek ve istediği kaynak tüketimini YEK_G belgesi sayesinde tercih edebilecektir. Firmalar, fabrikalar gibi büyük tüketiciler ve/veya bireysel tüketiciler tüketmiş oldukları enerjinin yenilenebilir kaynaklardan olduğunu YEK-G belgesiyle ispatını bir sosyal sorumluluk gereği yapabileceği gibi, sürdürülebilirlik raporlarında kapsam-2 emisyon salımlarına ilişkin karbon ayak izlerini azaltmak veya sıfırlamak için kullanabilecektir.
YEK-G kapsamında, yenilenebilir enerjiden üretilen elektrik fiyatlara nasıl yansıyacak? Diğer kaynaklardan üretilen elektrikle arasında bir fiyat farkı olacak mı?
Serbest olmayan tüketiciler 1 Ağustos 2020 tarihinde EPDK tarafından yayımlanmış olan elektrik tarifelerinde yer alan yeşil tarife kullanarak bu tarife kapsamında tüketimlerine ilişkin YEK-G belgelerini ilgili görevli tedarik şirketlerinden aylık olarak temin edebileceklerdir. Serbest tüketici olanlar veya serbest tüketici hakkını kullanmayan tüketiciler ise, YEK-G Belgelerini elektrik enerjisini temin ettikleri firmadan veya elektrik temini dışında istedikleri bir başka tedarik şirketinden tüketimlerine karşılık gönüllü olarak talep edebilecektir. Bu kapsamda bir tedarikçinin bir tüketiciye yapacağı itfa işlemi kapsamında YEK-G belgesi temini durumunun fiyatlandırması tamamıyla üretici ile nihai tüketici arasındaki anlaşma kapsamındadır.
YEK-G ile kurulacak ticaret sistemini de biraz açar mısınız? Nasıl bir ticaret sistemi oluşturulacak?
YEK-G Sistemi ve Organize YEK-G Piyasası geliştirilmesinde blok zincir teknolojisini kullandık. YEK-G sisteminde oluşturulacak YEK-G belgelerine ilişkin üretim verileri, ilgili yenilenebilir üretim tesislerinin aylık olarak uzlaştırması yapılan sayaçlarından elde ediliyor. Bu bağlamda, üretilen her 1 MWh elektrik üretimine karşılık ihraç edilen 1 adet YEK-G Belgesinde veri doğruluğu ile bu sistemin en büyük özelliklerden bir tanesi olacak. Sistem üzerinden üretilecek her 1 MWh’lık YEK-G Belgesine blok zincir teknolojisi kullanılarak eşsiz bir kod atanacak. Bu kod sayesinde elektriğin ve dolayısıyla YEK-G belgesinin üretiminde tüketimine kadar takibi kolayca yapılabilecektir.
YEK-G sistemi ve Organize YEK-G piyasasının işleyişinin mevzuata dayalı olması ile birlikte de katılımcılara adil ve güvenilir bir piyasa ortamı oluşturulacaktır. Bununla birlikte, YEK-G piyasası kapsamında oluşacak olan piyasa verileri EPİAŞ Şeffaflık Platformu’nda katılımcıların kullanımına sunulacaktır.
Organize YEK-G piyasası ile her ay bir gün açılacak ve sürekli ticaret modeline göre işletilecek bir yapımızda mevcuttur. Organize piyasa kapsamında kaynak bazında hidrolik, rüzgâr, güneş, jeotermal ve biyokütle kontratları seans boyunca işleme açılacaktır. Katılımcılar YEK-G belgelerini kaynaklarına göre satışa sunabilecek tedarik etmek isteyen katılımcılarda kaynak bazında belgeleri alabilecektir. Her bir kaynak bazında kontratlarda ayrı işlemler yapılacak olup, her bir kaynak tipine ilişkin fiyatlar ayrı oluşacaktır.
